NHỮNG THAY ĐỔI TRONG CƠ CẤU NÔNG NGHIỆP CỦA NHẬT BẢN TỪ SAU NĂM 1960

Hiện nay nông nghiệp Nhật Bản chỉ chiếm hơn 1% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) và khoảng 4% lực lượng lao động. Với dân số 127 triệu người và diện tích đất nông nghiệp là 4,69 triệu héc ta vào năm 2005 thì diện tích đất nông nghiệp bình quân trên đầu người của Nhật Bản vào loại thấp nhất thế giới. Nông nghiệp Nhật Bản có những đặc điểm như trình độ kỹ thuật cao, qui mô canh tác nhỏ, tỉ lệ nông dân làm nông nghiệp bán thời gian cao, mức độ bảo hộ cao, tỉ lệ tự cấp lương thực tính theo ca lo thấp, chi phí sản xuất cao. Cơ cấu nông nghiệp Nhật Bản đã có sự thay đổi lớn từ sau khi Luật nông nghiệp cơ bản ra đời năm 1961 (từ nay trở đi gọi tắt là Luật cơ bản). Mục tiêu của Luật cơ bản là nhằm làm tăng hiệu quả sản xuất nông nghiệp, nâng cao thu nhập của nông dân, rút ngắn khoảng cách thu nhập giữa nông thôn và thành thị, đáp ứng tốt hơn nhu cầu về lương thực thực phẩm trong nước. Để thực hiện các mục tiêu của Luật cơ bản, hàng loạt chính sách, biện pháp về cơ cấu đã được thông qua. Bài viết này sẽ phân tích sự thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp Nhật Bản từ sau năm 1960, những chính sách chủ yếu tác động đến sự thay đổi này, bài học rút ra và những gợi ý cho nông nghiệp Việt Nam.

I. Một số khái niệm về cơ cấu và thay đổi cơ cấu nông nghiệp

1. Thế nào là cơ cấu nông nghiệp

Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về cơ cấu nông nghiệp, nhưng một trong những định nghĩa được nhiều người sử dụng là định nghĩa của Knutson, Penn and Boehm (1990). Theo họ cơ cấu nông nghiệp bao gồm những vấn đề như: số lượng và qui mô trang trại, chế độ sở hữu và việc kiểm soát tài nguyên, những yêu cầu về quản lý, về công nghệ, về vốn của canh tác nông nghiệp.

Stanton (1993) thì lại nhấn mạnh rằng nông trại và kinh doanh nông trại, nông hộ và tài nguyên nông nghiệp là những vấn đề cần được chú trọng trong cơ cấu nông nghiệp. Chẳng hạn như để hiểu được bản chất của sự thay đổi trong cơ cấu nông nghiệp thì cần có nhận thức về vai trò của các thành viên trong nông hộ đặc biệt khi ngày càng nhiều thành viên trong nông hộ có công việc ngoài nghề nông. Vì thế những tranh luận về cơ cấu thường nhấn mạnh tới qui mô trang trại, kiểu tổ chức trang trại, quyền sở hữu và việc cho thuê đất, cơ cấu tuổi trong nông nghiệp, chuyên môn hóa trong nông nghiệp, thu nhập trong nông nghiệp và ngoài nông nghiệp (Hallberg and Henderson. 1994,  Lee. 1994).

Hayami (1975) nhà kinh tế nông nghiệp nổi tiếng của Nhật Bản thì lại cho rằng đơn vị nông trại, thị trường và nhà nước là ba yếu tố cơ bản đóng vai trò quyết định trong việc hình thành cơ cấu nông nghiệp.

2. Khái niệm về thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp

Theo Bruce Koppel (1989) thì thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp là để chỉ sự thay đổi trong việc tổ chức cũng như chức năng của nông nghiệp. Đó là một quá trình phản ánh sự dịch chuyển mối quan hệ và vai trò của nông nghiệp trong nền kinh tế. Thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp là kết quả của các lực lượng kinh tế, xã hội, dân số, môi trường, công nghệ cả ở bên trong và bên ngoài nông nghiệp. Đây là một phần không thể thiếu trong quá trình phát triển của một quốc gia, vì vậy chính phủ phải có trách nhiệm nhận thức, xác định và thực hiện các vấn đề của sự thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp. Sự thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp của một nước phụ thuộc vào điểm xuất, chiến lược và chính sách thực hiện trong nông nghiệp.

Có hai quan điểm chính đối với thay đổi cơ cấu. Một là quan điểm nhấn mạnh vào những vấn đề trong cơ cấu nông nghiệp và cho rằng cần phải thay đổi trực tiếp cơ cấu đó. Cách làm thường thấy là những chương trình cải cách nông nghiệp toàn diện. Quan điểm thứ hai cũng nhấn mạnh những vấn đề trong cơ cấu nông nghiệp nhưng lại tìm cách để cải thiện cơ cấu hiện có và thay đổi sản xuất cũng như quan hệ của nông nghiệp với các ngành khác. Cách làm thường thấy là những chương trình cải cách nông nghiệp từng bước và những cố gắng tập trung vào tăng cường tính hiệu quả và sự hoạt động của thị trường sản phẩm và yếu tố sản xuất ảnh hưởng đến nông nghiệp. Trong cả hai trường hợp chính phủ đều đóng vai trò chủ động, trực tiếp (Koppel 1989:108). Những khái niệm như điều chỉnh cơ cấu, thay đổi cơ cấu hoặc cải cách cơ cấu không chỉ được dùng trong nông nghiệp mà cho cả các ngành kinh tế khác. Theo như định nghĩa trên thì thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp Nhật Bản thuộc vào cách nhìn thứ hai khi chính phủ nhấn mạnh vào các vấn đề qui mô trang trại và hiệu quả. Ogura thì cho rằng hệ thống canh tác qui mô nhỏ sẽ là tiêu điểm của các vấn đề cơ cấu trong nông nghiệp Nhật Bản và cách nghĩ cũ làm nông là một cách để kiếm sống và mọi thành viên trong nông hộ tập trung vào làm nông nghiệp để sống đã không còn phù hợp với nông nghiệp Nhật Bản hiện nay (Ogura 1990:12). Làm nông nghiệp hiện nay không chỉ là để kiếm sống mà còn vì những mục tiêu khác như giải trí hoặc là để có một môi trường sống tốt hơn. Lợi ích của  các thành viên trong nông hộ sẽ quyết định phương thức canh tác.

Dựa vào định nghĩa về cơ cấu và thay đổi cơ cấu ở trên chúng ta sẽ xem xét thay đổi cơ cấu trong nông nghiệp Nhật Bản theo ba khía cạnh là thay đổi trong cơ cấu sản phẩm, thay đổi trong lực lượng lao động và thay đổi trong qui mô trang trại từ sau năm 1960.

II. Thay đổi trong cơ cấu nông nghiệp của Nhật Bản từ sau năm 1960

1. Khái quát về sự thay đổi trong nông nghiệp Nhật Bản

Quá trình phát triển kinh tế là quá trình tái xác định liên tục vai trò của các ngành nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ. Có hai qui luật thực chứng xác định đặc điểm của việc chuyển đổi cơ cấu này. Thứ nhất, ở những nước phát triển thấp, đóng góp của ngành nông nghiệp vào tổng sản phẩm quốc nội (GDP) và vào việc làm là rất lớn song tỉ lệ đó sẽ giảm xuống khi đất nước phát triển. Thứ hai, luôn tồn tại một khoảng cách lớn giữa tỉ trọng nông nghiệp trong GDP và tỉ lệ ngành này trong lực lượng lao động. Khi GDP trên đầu người tăng, đóng góp của nông nghiệp giảm thì đồng thời đóng góp của nó vào tăng trưởng kinh tế cũng giảm. Điều này xảy ra khi sản lượng tăng theo giá trị tuyệt đối nhưng các khu vực phi nông nghiệp tăng trưởng nhanh hơn. Thay đổi trong nông nghiệp Nhật Bản cũng không nằm ngoài hai qui luật này. Lịch sử đã cho thấy năng suất nông nghiệp cao hơn tạo ra thặng dư nông nghiệp, phần thặng dư đó dùng để hỗ trợ công nghiệp và cho phép giá lương thực giảm đi. Đây là nền tảng cho sự phát triển thời kỳ đầu của các nước phát triển trong đó có Nhật Bản nhưng về sau sự đóng góp của nông nghiệp vào nền kinh tế giảm dần và nông nghiệp chuyển sang được hỗ trợ bởi các ngành kinh tế khác.

Mức tăng GDP của ngành nông nghiệp Nhật Bản trong những năm 1950 kém xa mức tăng trong ngành công nghiệp. Tăng trưởng GDP của một công nhân công nghiệp thời kỳ 1960-75 là 8,5% trong khi mức tăng trong nông nghiệp chỉ là 4,8%. Sự khác biệt trong năng suất lao động đã làm tăng áp lực đối với nông nghiệp. Khác biệt về thu nhập giữa nông thôn và thành thị có xu hướng tăng, những người trẻ tuổi và những người kinh doanh nông nghiệp bắt đầu chuyển sang làm việc trong các ngành công nghiệp do kỳ vọng một thu nhập tốt hơn. Lao động trong các ngành công nghiệp và dịch vụ đã tăng 2,6% trong giai đoạn 1960-75, trong khi lao động trong nông nghiệp giảm 4,6%(Van Der Meer & Yamada 1990: 132). Thực tế là từ sau năm 1960 lợi thế so sánh của nông nghiệp Nhật Bản đã giảm mạnh. Sự suy giảm này thể hiện qua tỷ trọng của nông nghiệp trong GDP và trong lực lượng lao động.

Đóng góp của nông nghiệp vào GDP của Nhật Bản đã giảm nhanh chóng, từ 9% năm 1960 xuống còn 1% năm 2000 và giữ ở mức đó cho đến năm 2005. Lao động nông nghiệp còn giảm nhanh hơn nữa, từ 27% xuống còn gần 4% trong cùng thời kỳ (OECD 2009). Tỷ trọng của lao động nông nghiệp cao gần gấp 4 lần tỷ trọng GDP của nông nghiệp trong nền kinh tế đã phản ánh mức tăng năng suất trong ngành nông nghiệp thấp hơn nhiều so với các ngành khác. Đất nông nghiệp đã giảm gần 30% trong giai đoạn 1960-2005, số nông hộ giảm 53%, dân số nông nghiệp giảm 76%, số người hoạt động chính trong nông nghiệp cũng giảm gần 77% trong cùng giai đoạn. Riêng diện tích đất canh tác trung bình cho một nông hộ thì đã tăng từ 1 ha năm 1960 lên 1,64 ha năm 2005 và tiếp tục tăng lên 1,83 ha năm 2007 (MAFF 2008). Những phần sau sẽ nói chi tiết hơn về những thay đổi này.

2. Thay đổi trong cơ cấu sản phẩm

Lúa gạo là sản phẩm chính của nông nghiệp Nhật Bản, vì với diện tích canh tác hạn chế, lúa là cây trồng thích hợp nhất để có thể nuôi sống cho một đất nước đông dân như Nhật Bản. Nông nghiệp Nhật Bản phụ thuộc nặng nề vào việc sản xuất lúa và hầu hết nông dân đều là người trồng lúa. Cho đến những năm 1980 diện tích trồng lúa vẫn chiếm hơn một nửa diện tích đất canh tác của Nhật Bản (ABARE. 1988:72). Luật nông nghiệp cơ bản được thực hiện vào năm 1961 đã chú trọng tới việc mở rộng có lựa chọn trong sản xuất nông nghiệp. Mục tiêu chính sách của chính phủ là nhằm đa dạng hóa sản phẩm nông nghiệp, đồng thời khuyến khích quản lý nông trại có hiệu quả. Bảng 1 dưới đây cho thấy những thay đổi trong sản xuất nông nghiệp thể hiện qua giá trị sản lượng của cả ngành nông nghiệp cũng như các tiểu ngành trong ngành nông nghiệp. Giá trị sản lượng nông nghiệp năm 2007 là gần 8.193 tỷ yên, tăng hơn 4 lần so với năm 1960. Tuy nhiên một nghiên cứu của OECD lại cho rằng, giá trị tăng chủ yếu là do giá tăng bởi vì khối lượng sản phẩm sản xuất ra từ sau năm 1970 tăng rất ít (OECD 2009:13).

Sản xuất nông nghiệp của Nhật Bản nhìn chung đã tăng liên tục từ đầu những năm 1960 cho đến năm 1990 (bảng 1), trong đó một vài loại sản phẩm như rau xanh, sản phẩm chăn nuôi đã tăng rất nhanh.

Bảng 1: Thay đổi về giá trị sản lượng của các tiểu ngành trong nông nghiệp

(Đơn vị :%)

Nguồn: MAFF. Statistic Yearbook năm 2008 và các năm khác

Tỷ trọng của chăn nuôi đã tăng từ 15% năm 1960 lên 23,2% năm 1970, và 29,9% năm 1980. Năm 1990 tỷ trọng của ngành chăn nuôi giảm xuống 26,8% do thời kỳ này việc nhập khẩu các sản phẩm chăn nuôi đã được tự do hóa nhiều hơn. Đến năm 2007 tỷ trọng của ngành chăn nuôi lại chiếm 30,2% tổng giá trị sản lượng của ngành nông nghiệp. Khác với ngành chăn nuôi, giá trị sản lượng của rau xanh tăng liên tục nhanh từ năm 1960 đến nay, tăng từ 9,1%  năm 1960 lên 18,5% năm 1980, lên 23,1% năm 2000 và đến năm 2007 là 25%. Trong lúc đó sản xuất gạo lại giảm liên tục, tỷ trọng của gạo trong tổng giá trị sản lượng nông nghiệp đã giảm từ 47% năm 1960 xuống còn 22% năm 2007. Tiêu dùng gạo trên đầu người đã giảm từ 120 ki lô gam (kg) năm 1962 xuống còn 60 kg năm 2006, nghĩa là giảm tới 50%. Nhu cầu về gạo giảm trong khi nhu cầu về thịt, sữa, rau xanh và hoa quả tăng. Vì thế có thể suy ra tổng giá trị sản lượng nông nghiệp tăng trong giai đoạn 1960-2005 chủ yếu do sự tăng giá trị của sản phẩm chăn nuôi, rau hoa quả. Xu hướng đa dạng hóa sản phẩm đã kéo dài cho đến giữa những năm 1980, nhưng sau đó sản lượng của hầu hết các loại cây trồng và sản phẩm chăn nuôi chỉ giữ nguyên hoặc giảm.

3. Thay đổi trong lực lượng lao động

Đơn vị sản xuất cơ bản trong nông nghiệp Nhật Bản là nông hộ. Theo định nghĩa của Bộ Nông, Lâm, Ngư nghiệp (MAFF) Nhật Bản thì nông hộ là một hộ gia đình có đất canh tác từ 0,1 ha (1.000 m²) trở lên hoặc có hóa đơn chứng minh giá trị bán nông phẩm ở một mức nào đó cho dù họ không đáp ứng về tiêu chí đất canh tác. Qui định về mức bán nông phẩm thay đổi theo các giai đoạn khác nhau, năm 1965 mức đó là 30.000 yên, năm 1985 tăng lên 100.000 yên, và năm 1990 là 150.000 yên. Nông hộ được phân chia thành hộ làm nông nghiệp toàn thời gian và hộ làm nông nghiệp bán thời gian. Hộ làm nông nghiệp toàn thời gian là nông hộ trong đó không có thành viên nào tham gia việc làm phi nông nghiệp quá 30 ngày trong một năm, còn hộ làm nông nghiệp bán thời gian là nông hộ có ít nhất một thành viên tham gia vào việc làm phi nông nghiệp. Hộ làm nông nghiệp bán thời gian lại chia làm 2 loại. Loại 1 là những nông hộ có thu nhập từ nông nghiệp lớn hơn thu nhập từ việc làm phi nông nghiệp. Loại 2 là những nông hộ có thu nhập từ việc làm phi nông nghiệp lớn hơn thu nhập từ nông nghiệp. Hộ làm nông nghiệp toàn thời gian có một lao động nam trong độ tuổi 16-59 làm nông nghiệp trên 150 ngày trong một năm thì được gọi là nông trại chủ chốt.

Từ sau cuộc điều tra năm 1990 thì nông hộ lại được phân loại thành nông hộ tự cấp và nông hộ sản xuất để bán (gọi là nông hộ thương phẩm). Nông hộ thương phẩm lại được chia thành 3 loại. Loại thứ nhất là nông hộ chuyên kinh doanh nông nghiệp (business farm household), có thu nhập từ nông nghiệp chiếm trên 50% tổng thu nhập của hộ gia đình; Thứ hai là nông hộ bán kinh doanh nông nghiệp (semi-business farm household) khi thu nhập từ nông nghiệp chiếm dưới 50% tổng thu nhập của hộ gia đình. Cả hai loại nông hộ này đều có thành viên trong gia đình dưới 65 tuổi tham gia làm nông nghiệp trên 60 ngày trong một năm; Thứ ba là nông hộ coi kinh doanh nông nghiệp là nghề phụ (side-business farm household) khi không có thành viên nào trong gia đình tham gia vào việc kinh doanh nông nghiệp, không có ai dưới 65 tuổi tham gia làm nông nghiệp tới 60 ngày trong một năm. Theo thống kê, năm 2005 có 15% là hộ kinh doanh nông nghiệp. Ở các hộ này thu nhập từ nông nghiệp chiếm 74% tổng thu nhập trong khi tỉ lệ này chỉ là 10,1% và 6,4% đối với nông hộ bán kinh doanh và kinh doanh thêm nông nghiệp (MAFF. 2008).

Theo số liệu thống kê thì dân số nông nghiệp đã giảm nhanh trong giai đoạn 1965-75 và 1990-95, còn nông hộ lại giảm nhanh từ sau năm 1985 với mức giảm là 9,3% giai đoạn 1985-90 và 10,2% giai đoạn 1990-95. Nhưng mức giảm lớn nhất có lẽ thuộc về số nông dân chủ chốt hay nói cách khác là những người sống bằng nghề nông. Số lượng những nông dân này giảm 23,9% giai đoạn 1960-65, 21,2% giai đoạn 1965-70, và đạt mức giảm cao nhất 31,2% giai đoạn 1970-75, sau đó vẫn tiếp tục giảm ở mức 10-15% trong mỗi 5 năm.

Năm 2005 tỉ lệ hộ làm nông nghiệp toàn thời gian là 23%, nông dân làm bán thời gian loại 1 là 16% và loại 2 là 62%. Tuy nhiên số nông dân làm vệc toàn thời gian hiện nay đa số là người già những người vốn thuộc vào nông dân làm việc bán thời gian loại 2 trước đây nhưng bây giờ không có thu nhập từ công việc khác do về hưu. Như hình 2 dưới đây cho thấy tỉ lệ lao động nông nghiệp trên 60 tuổi chiếm tới 69%, trong khi số lao động trẻ dưới 30 tuổi chỉ chiếm có 6%.

Thống kê của MAFF cho biết tỉ lệ người trên 65 tuổi trong dân số cả nước tăng từ 9,1% năm 1980 lên 20,1% năm 2005 trong khi lao động nông nghiệp trên 65 tuổi tăng từ 17 lên 47% trong cùng thời kỳ (MAFF 2008). Một trong những lý do chính khiến các thành viên trẻ tuổi trong các nông hộ rời bỏ  nông nghiệp là do thu nhập trong nông nghiệp thấp, thấp hơn nhiều so với lương trung bình của các ngành khác (Bảng 4)

Bảng 2: So sánh lương trong nông nghiệp và các ngành khác của Nhật Bản

Nguồn: MAFF 2005 Census.

Bảng 2 cho thấy lương theo ngày của một lao động nam làm nông nghiệp năm 1985 là 5.981 yên, bằng 61% mức lương trung bình 9.790 yên của các ngành khác, giảm xuống 59,2% năm 2000 và 57,9% năm 2004. Mức lương cho phụ nữ làm nông nghiệp chỉ luôn gần bằng một nửa mức lương trung bình của các ngành khác. Vì vậy việc làm nông nghiệp ngày càng phụ thuộc vào những thành viên có tuổi trong nông hộ.

Bảng 3: So sánh thu nhập  giữa nông hộ và hộ phi nông nghiệp

(JPY 1 000)

Nguồn: OECD 2009. Evaluation of Agricultural Policy Reform in Japan, Paris, p.24.

Khi so sánh tổng thu nhập và thu nhập trên đầu người của hộ nông nghiệp và hộ phi nông nghiệp (bảng 3) thì tổng thu nhập của nông hộ luôn cao hơn thu nhập của hộ phi nông nghiệp. Lý do là họ vừa có thu nhập từ nông nghiệp lại vừa có thu nhập từ các việc làm phi nông nghiệp. Nhiều nông hộ có hơn 90% tổng thu nhập đến từ các việc làm phi nông nghiệp.

Khi nam giới tìm kiếm việc làm ngoài nông nghiệp thì phụ nữ ngày càng đóng vai trò quan trọng trong các hoạt động nông nghiệp của Nhật Bản. Phụ nữ chiếm 54% dân số chủ yếu tham gia vào nông nghiệp, và chiếm 44% số nông dân chủ chốt (MAFF 2008). Tuy nhiên tỉ lệ phụ nữ làm lãnh đạo ở hợp tác xã hoặc các đoàn thể khác còn thấp.

4. Thay đổi về qui mô nông trại

Mặc dù cải cách ruộng đất sau chiến tranh Thế giới II thúc đẩy sự phân chia tài sản và thu nhập bình đẳng hơn trong nông dân nhưng qui mô trang trại lại không thay đổi, trang trại qui mô nhỏ vẫn là đơn vị sản xuất chủ yếu trong sản xuất nông nghiệp (Hayami. Y. 1975:68).

Khi thực thi Luật nông nghiệp cơ bản năm 1961 thì những nông trại có qui mô dưới 0,5 ha chiếm 39%, nông trại có từ 0,5 đến 1 ha chiếm 33%, trên 1 ha là 28%. Sau một thập kỷ thực thi Luật này, tỉ lệ của các nông trại có qui mô dưới 1 ha lại tăng lên. Nhóm nông trại có qui mô 0,5 đến 1 ha tăng lên 47,6% năm 1970, sau đó giảm xuống còn 43,1% năm 1980, 41,7% năm 1990 (Isoji. 1998: 26). Qui mô trung bình của nông trại đã tăng lên đáng kể ở Hokkaido cũng như các tỉnh khác từ sau năm 1990 (xem bảng 4).

Bảng 4: Thay đổi về qui mô nông trại giai đoạn 1965 – 2005

Nguồn: MAFF 2005 Census